„Był w nim i bojowiec, i artysta, i skaut, i wychowawca, a przede wszystkim - Polak,

Polak gorący, który - wydawało się - zrósł się z polską ziemią, który chodził jakby w

gorączce, cały zasłuchany, jak bije gdzieś w głębi polskiej ziemi polskie serce" - oto

najkrótsza i najtrafniejsza charakterystyka Aleksandra Kamińskiego, autora Kamieni na

szaniec. Aleksander Kamiński - twórca ruchu zuchowego w Polsce, wybitny działacz

harcerski w dwudziestoleciu międzywojennym oraz naukowiec - jest również znakomitym

pisarzem. Wszystko, co napisał Aleksander Kamiński: czy to będzie podręcznik dla

instruktorów zuchowych, wspomnienie, opowiadanie czy rozprawa ściśle naukowa, jest

zawsze autentyczne, bo głęboko przez autora przeżyte i przemyślane, i zawsze bardzo

uczciwe.

Stanisław Broniewski: Całym życiem. Szare Szeregi w relacji naczelnika. Warszawa

1983, s. 101. Stanisław Broniewski, „Stefan Orsza", „Witold", „K. Krzemień" (ur. 1915),

harcmistrz, ppor. AK, doc. dr hab. ekonomii, we wrześniu 1939 zaangażowany w Pogotowiu

Harcerzy w Warszawie, w Szarych Szeregach od czerwca do września 1941 komendant

Okręgu Południe w Chorągwi Warszawskiej, i w „Wawrze",, od 1941 do maja 1943

komendant Chorągwi Warszawskiej i Grup Szturmowych w Warszawie, od maja 1943 do

października 1944 naczelnik Szarych Szeregów. Dowódca akcji pod Arsenałem. Autor wielu

cennych prac o Szarych Szeregach.

Aleksander Kamiński (1903-1978) - związany z harcerstwem od roku 1922,

komendant Chorągwi Mazowieckiej ZHP, w latach 1933-1939 kierownik Szkoły

Instruktorskiej w Nierodzimiu i Górkach Wielkich na Śląsku Cieszyńskim. W latach 1945-

1948 wiceprzewodniczący ZHP, a od 1956 do 1958 przewodniczący NRH. Od roku 1945

pracownik katedry pedagogiki społecznej Uniwersytetu Łódzkiego, a w latach 1962 - 1973

kierownik tego zakładu. Autor wielu prac z zakresu pedagogiki społecznej.

Kamiński wprawdzie sam podkreślał, że nie jest powieściopisarzem, że to, co pisze,

jest relacją o wydarzeniach prawdziwych, a przecież doskonale konstruuje fabułę, potrafi

zawsze utrzymać czytelnika w napięciu, a jego język jest barwny i obrazowy. Są w jego

dorobku twórczym teksty tak znakomite, jakich nie powstydziłby się niejeden pisarz.

Narodziny dzielności, Antek Cwaniak, Andrzej Małkowski, Zośka z Parasol - to tylko kilka

tytułów książek, które zdobyły sobie już na stałe miejsce w polskiej literaturze dla młodzieży.

Właśnie to, że wyrastają z autentycznych zdarzeń, że opowiadają o ludziach prawdziwych,stanowi o ich walorach czytelniczych; w tej prawdziwości: historycznej, psychologicznej i

moralnej tkwi istota pisarstwa Aleksandra Kamińskiego. Nie ma w nim fałszu i

pustobrzmiących słów; autor pozostaje zawsze w zgodzie z tymi, o których pisze, i z samym

sobą. Takie też są Kamienie na szaniec. Książka ta -tak bardzo popularna, że już dla kilku

pokoleń Polaków stanowi lekturę obowiązkową, wynikającą jednak nie z nakazu szkolnego,

lecz z czytelniczego wyboru - ma swoją niezwykłą historię. „Rosła" ona, rzec by można, w

autorze, zanim jeszcze została napisana. Kamiński bowiem od pierwszych dni okupacji był

wszechstronnie związany z konspiracją, jako współtwórca wielu inicjatyw, które w sposób

znaczący wpłynęły na kształt życia podziemnego w okupowanej Warszawie. Przede

wszystkim redagował „Biuletyn Informacyjny", najpoczytniejsze pismo konspiracyjne,

wychodzące w Warszawie już od 5 listopada 1939 roku aż do Powstania Warszawskiego, a

następnie jako dziennik powstańczy do zakończenia działań bojowych w śródmieściu stolicy.

Od roku 1941 był szefem Biura Informacji i Propagandy, a także twórcą i komendantem

Organizacji Małego Sabotażu „Wawer".

Wawer" miał bardzo ścisły związek z Szarymi Szeregami. Aleksander Kamiński

wykorzystał bowiem w organizowaniu małego sabotażu metodykę pracy harcerskiej.

Do „Wawra" więc ściągnęły duże gromady młodzieży harcerskiej, pragnącej w sposób

zorganizowany brać udział w walce z okupantem; tu właśnie spotkali się z „Kamykiem"

Tadeusz Zawadzki, Jan Bytnar, Aleksy Dawidowski - późniejsi bohaterowie Kamieni na

szaniec. Znakomity pedagog, rozmiłowany w idei harcerskiej, szybko zżył się z warszawskim

środowiskiem szaroszeregowym i stał się w nim postacią popularną. Młodzież znała go z

książek i publikacji prasowych, a we władzach harcerskich byli jego przyjaciele: pierwszy

naczelnik Szarych Szeregów: Florian Marciniak, Juliusz Dąbrowski, współautor znanej

książki Jeden trudny rok, Leszek Domański (Zeus z Kamieni na szaniec) i inni.

Stanisław Broniewski, drugi po Marciniaku naczelnik tajnego harcerstwa, w swej

relacji o Szarych Szeregach, zatytułowanej Całym życiem pisze, ze wśród młodzieży

szaroszeregowej początkowo najpopularniejsza była książka Aleksandra Kamińskiego

Andrzej Malkowski - lecz młodzi pragnęli książki dla siebie i o sobie, książki o harcerskiej

konspiracji. Przykładał też do jej powstania dużą wagę Florian Marciniak i taką książkę miał

napisać Kamiński. Zimą 1941/1942 powstała Wielka gra6 ucząca młodego człowieka tak żyć

w warunkach niewoli, aby zachować wewnętrzną wolność; została ona uznana za książkę

Bojowych Szkół. W roku 1942 wyszedł spod pióra Aleksandra Kamińskiego Przodownik -

adresowany do młodych drużynowych „Zawiszy", książkę dla Grup Szturmowych

podyktowało Kamińskiemu życie. Tamże podziemne władze wojskowe zarządziły, już wczasie kolportażu Wielkiej gry, konfiskatę książki, uważając, Iż jest zbyt czytelna w

opisywaniu metod konspiracji i w wypadku dostania się w ręce wroga może stanowić

zagrożenie dla polskiego podziemia.

W nocy z 22 na 23 marca 1943 roku gestapo aresztowało Jana Bytnara - Rudego.

Harcmistrz Bytnar był hufcowym Hufca Południe, dowódcą plutonu Grup

Szturmowych, podporucznikiem AK. Wiadomość o jego aresztowaniu i szczególnie

okrutnym torturowaniu spowodowała, że wśród przyjaciół Rudego szybko dojrzało

postanowienie odbicia kolegi. 26 marca w czasie słynnej akcji pod Arsenałem, dowodzonej

przez Stanisława Broniewskiego, ówczesnego komendanta chorągwi warszawskiej Szarych

Szeregów, uwolniono Jana Bytnara oraz grupę innych więźniów przewożonych z alei Szucha

do więzienia na Pawiaku. Ale „Rudego" nie dało się już ocalić, jego stan - po przeżytych na

Szucha torturach - był beznadziejny.

Zmarł 30 marca 1943 roku, w tym samym dniu zakończył życie Aleksy Dawidowski -

Alek, ranny w brzuch podczas odbijania Rudego; 2 kwietnia zmarł jeszcze jeden z

uczestników akcji. Wypadki te legły u genezy Kamieni na szaniec. Relację o nich otrzymał

Kamiński od bezpośrednich uczestników akcji, od przyjaciół Alka i Rudego, a przede

wszystkim od Stanisława Broniewskiego. Przeżył to wraz z całym środowiskiem

szaroszeregowym jako wielki wstrząs. I to był bezpośredni impuls do wzięcia pióra do ręki.

Ale nie jedyny. Pozostał bowiem wkrótce po tragicznych wypadkach niezwykły dokument,

jakim był pamiętnik Tadeusza Zawadzkiego - Zośki, który dotarł do Aleksandra

Kamińskiego. I o tym dokumencie szerzej. Po śmierci przyjaciół Zośka był w fatalnym stanie

psychicznym - był bliski załamania.

Wówczas jego ojciec, profesor Józef Zawadzki, namówił go do napisania wspomnień.

Opisuje to w Kamieniach na szaniec autor następująco: Akcja ta została szczegółowo

opisana przez Stanisława Broniewskiego w książce: Pod Arsenałem.

„Na wieś wyjechali we trójkę: ojciec, syn i Hania, siostra Zośki. Hania była o dwa lata

starsza od brata i siedziała również gdzieś w konspiracji. Zośka pisał, chodził na spacer z

Hanią lub ojcem. Wspomnienia o Rudym zajęły mu około dwudziestu stron maszynopisu.

Pisząc przeżywał od nowa wszystko, co zaszło.

Profesor, ojciec Zośki, przewidywał Jednak dobrze: były to wspomnienia

wyzwalające. Gdy Zośka skończył - zaczął się czuć wyraźnie lepiej. Wspomnieniom swym

nadał tytuł „Kamienie rzucane na szaniec". Kiedy w parę tygodni potem spotkał się w

Warszawie z kimś, kto pragnął napisać książkę o Alku i Rudym - Zośka uporczywie nakłaniał

do dania tej książce tytułu swoich wspomnień:„Kamienie rzucane na szaniec." Ten „ktoś" -! to był oczywiście Aleksander Kamiński.

Tak więc pamiętnik Zośki był drugim źródłem inspiracji oraz informacji dla pisarza. W

Uwagach, do Kamieni na szaniec autor napisał, że książka we wszystkich szczegółach oparta

została na rzeczywistych wydarzeniach, że stanowi dokument, któremu nadano formę

opowieści. Jest to jednak dokument niezwykły: istotnie nie ma w Kamieniach na szaniec

fikcji literackiej, autor jest wyjątkowo wierny realiom, jednocześnie akcja biegnie tak wartko,

rysunki postaci są tak przekonujące i tak piękne, że czasem aż trudno uwierzyć że to życie

samo - a nie literatura. Kamienie na szaniec zawierają jednak tylko prawdę i to - rzec by

można - prawdę wielokrotną. Po pierwsze: fakty. Wszystkie zostały potwierdzone przez

historyków, nawet w szczegółach. Pisarz każde zdarzenie zawsze bardzo dokładnie lokalizuje

i w czasie, i w przestrzeni. Można z tą książką wędrować po Warszawie, śladami jej

bohaterów; bez trudu odnajdziemy ulice, domy i miejsca opisane przez Kamińskiego, bo jest

to nie tylko opowieść o ludziach, ale i o mieście. Warszawa żyje w Kamieniach; żyją jej ulice,

place i mury. To one są przecież najbliższymi świadkami tego, co robią Szare Szeregi.

Związanie tak bliskie akcji z konkretnymi miejscami jest ważne w aspekcie literackim, gdyż

ukonkretnia wszystkie wydarzenia fabularne. Znamy zawsze miejsce i czas wydarzeń

opisywanych przez autora. Drugim elementem ukonkretniającym wydarzenia jest czas.

Pierwsza data, pojawiająca się w Kamieniach na szaniec, stanowiąca niejako ich przedakcję,

to czerwiec 1939, natomiast rozdział W burzy i we mgle, otwierający czas akcji Kamieni na

szaniec rozpoczyna zdanie: „Wrzesień 1939 roku był jednym z najstraszniejszych polskich

miesięcy". Rozdział: W służbie Małego Sabotażu zaczyna się wiosną 1941, a Dywersje,

kolejny z rozdziałów, otwiera zdanie „Listopad 1942 był przełomowym miesiącem drugiej

wojny światowej". Pod Arsenałem rozpoczyna się w przeddzień aresztowania Rudego - 22

marca 1943 roku.

Celestynów - rozdział siódmy opisuje wydarzenia po śmierci Jana Bytnara - autor

informuje, że jest to maj 1943 roku; dwudziestego dnia tego miesiąca Zośka kieruje akcją

odbicia transportu więźniów jadących pociągiem, czytelnik zna nawet godzinę, w której

pociąg zbliża się do Celestynowa. Wielka gra - ostatni rozdział książki, otwierają słowa:

„Mijały letnie miesiące 1943 roku" - zamyka opis śmierci Tadeusza Zawadzkiego, w dniu 21

sierpnia -1943 roku. Autor musiał celowo z wielkim pietyzmem traktować każdy szczegół,

jakby świadom, że Kamienie na szaniec staną się pierwszą lekcją historii konspiracyjnego

harcerstwa dla wielu pokoleń Polaków. Że zaś ta lekcja była tak bohaterska, że aż niezwykła,

musiał ją solidnie udokumentować. Odpierał tym samym możliwość ataków dotyczących

przerysowania postaci, przesady i upiększania historii. Prawdziwa jest także książka wwarstwie psychologicznej. Znać na każdej karcie, że autor był pedagogiem o dużej

wrażliwości i ogromnym doświadczeniu w pracy z młodzieżą.

W Kamieniach na szaniec wszystkie postacie, tak pierwsze- jak i drugoplanowe są

autentyczne, noszą swoje prawdziwe nazwiska i prawdziwe pseudonimy konspiracyjne. Ale

to jeszcze nie wyczerpuje kwestii ich prawdziwości psychologicznej, gdyż trudniej jest

utrwalić na kartach książki człowieka rzeczywistego, tak aby był postacią żywą i prawdziwą,

niż stworzyć postać literacką. Młodzi, opisani w Kamieniach na szaniec - są tacy, jacy byli

naprawdę. Alek, Rudy, Zośka, Leszek Domański, Andrzej Zawadowski, czy Jaś Wuttke

mówią swymi własnymi słowami, dzielą się swymi prawdziwymi przeżyciami, ich gesty,

zachowania, wygląd zewnętrzny utrwalone zostały z najczulszą dokładnością. Są żywi. I w

takim ich rysunku psychologicznym tkwi Jeden z sekretów popularności książki. W rozdziale

pierwszym autor dokonuje prezentacji swych bohaterów. Każdego z nich przedstawia na tle

grupy rówieśników i domu rodzinnego; ukazuje świat wewnętrzny oraz sposób bycia,

zainteresowania, ambicje życiowe, a także wygląd zewnętrzny. W każdej charakterystyce

zawarte zostały te same elementy, ale za każdym razem całość ukształtowana została inaczej.

Później, na kartach książki widać dojrzewanie młodych. Wraz z Alkiem, Rudym i

Zośką dojrzewa całe pokolenie; widać, jak kształtują się nowe cechy charakterów, jak

zmienia się świat wyobraźni, jak w ich młode życie wkraczają takie pojęcia, jak: odwaga i

rozwaga, odpowiedzialność, honor, wróg, niebezpieczeństwo, śmierć.

Wspomniano już wcześniej o pamiętniku Tadeusza Zawadzkiego - stanowi on

nieoceniony dokument -pozwalający prześledzić właśnie zagadnienie konstrukcji postaci i

wydarzeń w Kamieniach na szaniec. Kamiński czerpał z pamiętnika obficie: wprowadził go

do książki w postaci cytatów oznaczonych cudzysłowem (wtedy do czytelników mówi sam

Tadeusz Zawadzki), wydobył z niego wszystkie informacje o swych bohaterach (na przykład

o ich lekturach), o ich reakcjach, przemyśleniach, ukazał, jak się rodziła i pogłębiała ich

przyjaźń, zainteresowania oraz plany życiowe. Zestawmy dla przykładu dwa fragmenty

opisujące ten sam moment: pożegnania przyjaciół przed aresztowaniem Rudego:

Pamiętnik:

„Rano w poniedziałek przygotowanie do ewakuacji Sosnowej, a po południu odprawa

starszego harcerstwa ze Stefanem I znowu z wielkim, przejęciem poruszany był temat

wodzów i wychowania przez wzajemne oddziaływanie, gdy Jednak odprowadzał mnie ze

Stefanem do domu, mówił: - Nie mam JUŻ teraz żadnych zmartwień, choćbym nawet chciał -

nie mam. Teraz Tadeusz wciąż musi się czymś martwić. Wieczorem zadzwoniłem do niego:

leżał już w łóżku, na bosaka podszedł do telefonu, umówiliśmy się na godzinę ósmą ranoprzed fontanną. Krótkośmy rozmawiali.

Dobranoc - powiedział i położył słuchawkę".

Kamienie na szaniec:

Popołudnie 22 marca 1943 roku spędził Rudy ze swym najbliższym przyjacielem.

Skończyli przygotowanie do przenoszenia dużego magazynu materiałów

wybuchowych, brali udział w dyskusji na temat podjętej w owym czasie przez Szare Szeregi

akcji stworzenia porozumienia międzyorganizacyjnego konspiracyjnych organizacji

młodzieżowych i teraz szli do domów. Rudy odprowadzał Zośkę. Rozmawiali o sprawie

ostatnio bardzo ich obchodzącej: o formowaniu osobowości- przez wzajemne oddziaływanie:

analizowali dodatnie i ujemne wpływy. Jakie na siebie wywierają.

Zbliżała się godzina policyjna, trzeba się było rozstać. Rudy był bardzo ożywiony i

pogodny. - Nie mam teraz żadnych zmartwień - mówił do przyjaciela - Choćbym nawet

chciał, nie mam. Teraz ty musisz się zacząć czymś martwić Wieczorem przed snem Zośka

zatelefonował do Rudego. W ostatnich miesiącach czuli się ze sobą wyjątkowo dobrze,

zgadzali w poglądach na świat, na wypadki, na ludzi. Pasjonowały ich te same zadania.

Zapatrzeni byli w te same rzeczy nieuchwytne a tak ważne, że malały wobec nich wszystkie

inne problemy życia.

Wymiana najbłahszych zdań sprawiała im przyjemność, Zośka telefonował bez

żadnego powodu - ot tak, żeby powiedzieć dobranoc. Rudy leżał już w łóżku i na bosaka

przybiegł do telefonu. - Dobranoc - odpowiedział przyjacielowi.

Przy - nawet pobieżnej - lekturze zestawionych wyżej fragmentów widać wyraźnie,

jak bardzo pisarz jest wierny realiom, uściśla je niekiedy, podając na przykład datę,

charakteryzując bliżej przedmiot dyskusji itp. Wszystkie wypowiedzi Rudego zostały

przytoczone dosłownie, i nawet tak drobne szczegóły jak ten, że Janek Bytnar podbiegł boso

do telefonu, przeniósł pisarz do książki. Rozbudowana natomiast została w Kamieniach na

szaniec charakterystyka postaci: autor bardzo wnikliwie analizuje stan psychiczny swych

bohaterów, pięknie opisuje ich przyjaźń, zdając sobie sprawę, że to wszystko będzie później

stanowiło klucz do zrozumienia postępowania Zośki w dalszych partiach opowieści.

Pamiętnik stał się niejako konspektem najważniejszego rozdziału książki: Pod Arsenałem.

Dzięki niemu zobaczył Aleksander Kamiński postać Rudego w oczach przyjaciela oraz

autocharakterystykę Zośki, świadom, że człowiek pisząc o innych, pisze także zawsze o

sobie. Dla opisania sceny pod Arsenałem i tego wszystkiego, co po niej nastąpiło, pamiętnik

Zośki stanowił źródło podstawowe. Widać to doskonale w opisach zachowania Janka

Bytnara, już po odbiciu, a także w relacji o samym przebiegu akcji. Także scena śmierci JanaBytnara - tak patetyczna i zdawałoby się wskroś literacka, jest sceną autentyczną; naprawdę

tak umierał Rudy.

Wprawdzie w pamiętniku Zośki nie został utrwalony ów moment, gdy umierający

recytuje Testament mój Juliusza Słowackiego, ale według relacji wiarygodnych świadków,

było właśnie tak, jak zostało opisane w Kamieniach na szaniec. Scena ta bowiem ma swoje

bardzo głębokie uzasadnienie w specjalnym kulcie Słowackiego wśród młodzieży

szaroszeregowej (żywy był on przecież w legionach Piłsudskiego, których legenda robiła na

tym pokoleniu tak wielkie wrażenie). W przededniu aresztowania Rudego, właśnie podczas

odprowadzania Zośki do domu przez Janka Bytnara i Stanisława Broniewskiego, rozmawiano

o książce Karola Koźmińskiego:

Kamienie na szaniec - były to życiorysy kilku legionistów. Podobny tytuł - jak już

wspomniano - Kamienie przez Boga rzucane na szaniec dał swym wspomnieniom Tadeusz

Zawadzki. A w rok po wydarzeniach pod Arsenałem komendant „Ula" 12 Jan Rossman,

kończył swój „Rozkaz L. 9/4" słowami: „Wojna trwa, walka jest nie zakończona; niech jej

przyświecają te same słowa, które prowadziły bohaterów Pomarańczarni, słowa z

„Testamentu" Juliusza Słowackiego: Niechaj więc żywi nie tracą nadziei...

A jeśli trzeba na śmierć idą po kolei Jak kamienie przez Boga rzucane na szaniec" „

Tytuł książki spinał więc klamrą całą fabułę: wyrastał z przeżyć jednego z jej bohaterów, z

atmosfery, jaką żyło całe pokolenie, zawierał ponadto w sobie pewną głębszą, metaforycznie

ujętą myśl, będącą wskazaniem dla żyjących i utrwaleniem pamięci o zmarłych. Sam Zośka

najgoręcej namawiał Kamińskiego do nadania książce właśnie takiego tytułu, także inni

szaroszeregowi przekonywali autora, mającego początkowo pewne opory, do Kamieni na

szaniec. Zaznaczmy jednak, że wydarzenia, które nastąpiły po odbiciu Rudego, ukazał

Kamiński w pewnym skrócie. Mianowicie, nie przedstawił zmian miejsca pobytu rannego,

przenosin z ulicy Ursynowskiej na ulicę Kazimierzowską, a następnie do szpitala Wolskiego.

W Kamieniach, na szaniec Rudy cały czas przebywa w jednym miejscu: na Mokotowie. W

ten sposób powstała bardzo spoista scena, o dużym napięciu dramatycznym, a równocześnie

delikatnie zabarwiona liryzmem, jedna z najbardziej przejmujących w książce. Jest w niej

autor wierny wszystkim realiom zawartym w pamiętniku, stwarzając przy tym niezwykły

nastrój, wynikający z wielkiego zaangażowania uczuciowego narratora. W takim

przedstawieniu jednego ze zwrotnych momentów akcji pokazał Kamiński swoje znakomite

wyczucie spoistości fabularnej; nagromadzenie szczegółów związanych z opisywaniem

przenoszenia rannego osłabiłoby dramatyzm tej sceny. Nie szkodząc więc prawdzie

historycznej, złączył wszystko w jedną całość, wyzyskując napięcie dramatyczne tkwiące wisywanych wydarzeniach, tak aby czytelnik długo pozostał pod wrażeniem ostatnich chwil

Rudego, aby miał wrażenie, że był ich świadkiem. Natomiast śmierć Alka Dawidowskiego, w

szpitalu Dzieciątka Jezus, stanowiąca scenę poprzedzającą odejście Rudego, w niczym już nie

odbiega od faktycznych wydarzeń. I ten fakt ma również swoje istotne uzasadnienie. Obaj

zmarli w tym samym dniu. Sceny śmierci sąsiadują ze sobą w książce, tak jak wydarzenia

sąsiadowały w życiu. Ale każda z nich pełni inną funkcję ideową. Śmierć Alka jest śmiercią

żołnierską, w pewnym sensie normalną w istniejącej sytuacji, z taką śmiercią jego koledzy z

Szarych Szeregów są w stanie - choć z wielkim bólem - pogodzić się, bo widzą ważny sens

tej ofiary. I dlatego scena ta stanowi przygotowanie do tego, co nastąpi, bo śmierć Janka

Bytnara - jest śmiercią ofiary. Kamiński nie waha się więc - a jest to pisarz o wielkiej kulturze

literackiej - przed naturalistycznym opisem wyglądu Rudego, po katowaniu na Szucha;

opisuje też szczegółowo straszne męczarnie towarzyszące umieraniu i to wszystko potęguje

tragizm losu Rudego: zadręczonego w bestialski sposób na śmierć. Zrozumiała staje się teraz

reakcja kolegów, bezradnych wobec cierpień przyjaciela; chęć wymierzenia kary tym, którzy

zakatowali Janka Bytnara. Zrozumiałe też staje się ich szybkie wewnętrzne dojrzewanie, gdyż

tego typu przeżycia uczą pokory wobec ludzkiego cierpienia a zarazem poczucia wielkiej

odpowiedzialności za życie drugiego człowieka.

Kamienie na szaniec są także opowieścią o wzrastaniu młodych, o przemianach

wewnętrznych towarzyszących dojrzewaniu, ukazują, jak z młodości wchodzi się w wiek

męski. Bohaterów książki poznajemy w momencie, gdy młodość jeszcze prawie graniczy z

dzieciństwem. Właśnie zdali maturę i pragną zdobywać cały świat. Byli uczniami jednej z

najlepszych szkół średnich w Warszawie: „Batorego", wielu z nich miało wybitne

uzdolnienia, mieli otwarte głowy i wysokie aspiracje życiowe.

Uczniem tej szkoły był właśnie Krzysztof Kamil Baczyński - współkolega bohaterów

Kamieni na szaniec. Należeli do 23 Warszawskiej Drużyny Harcerzy, która znana była ze

znakomitej atmosfery i wspaniałego drużynowego: harcmistrza Leszka Domańskiego. -W

książce środowisko szkoły i drużyny zostało ukazane bardzo interesująco. Od tej

charakterystyki rozpoczyna autor Kamieni opowieść tak, aby móc swych bohaterów

przedstawić od razu na tle pewnej zbiorowości. Tę metodę zresztą stosuje Kamiński w całej

książce, łącząc elementy charakterystyki socjologicznej z psychologiczną. Dzięki temu

poznajemy domy rodzinne bohaterów, ich rodziców, rodzeństwo, nauczycieli i przełożonych

harcerskich. Po takim „zwiadzie środowiskowym" prezentuje Kamiński swoich bohaterów:

kreśli ich wygląd zewnętrzny, charakteryzuje upodobania, przedstawia zalety i wady.

Charakteryzuje ich bezpośrednio poprzez relację narratora oraz pośrednio, głównie ukazującw działaniu. Czasem wykorzystuje pisarz bardzo drobny szczegół, coś na pozór zupełnie

banalnego, dla wzbogacenia sylwetki psychicznej bohatera. Przykładem jest epizod związany

z kupieniem skórzanej kurtki przez Alka. Ten incydent pokazuje jeszcze pewną dziecinność

bohatera, a zarazem sprowadza go do bardzo ludzkich wymiarów, tym samym jego postać

staje się czytelnikowi bliższa.

Wprowadza pisarz także taką motywację postępowania bohaterów, aby już niejako z

góry przygotować czytelnika do roli, jaką Alek, Rudy i Zośka mają później odegrać w

Szarych Szeregach. Kreacja postaci bohaterów jest w Kamieniach na szaniec sprawą

niezwykle ważną; czytelnik bowiem musi już na początku opowieści ich polubić, uwierzyć w

ich prawdziwość, dostrzec w nich żywych młodych ludzi: niezwykłych a jednak bardzo

bliskich. Tak też się stało. Talent pisarski Aleksandra Kamińskiego i jego wiedza

pedagogiczna zaowocowały znakomicie właśnie w tej warstwie opowieści. Szczególnie

pierwszy rozdział Kamieni zawiera sporo wiedzy pedagogicznej, psychologicznej i

socjologicznej, a przecież ani przez moment nie odczuwa się tego jako nużącego balastu

erudycyjnego. O sprawach bardzo ważnych, czasem tragicznych, niejednokrotnie nawet

patetycznych, pisze Aleksander Kamiński zawsze prosto, ma dar jasnego, zwięzłego i bardzo

przekonywającego ujmowania spraw trudnych i to także stanowi cechę jego całego pisarstwa.

Wspomniano już, że w Kamieniach na szaniec ukazano dojrzewanie pokolenia. Wraz z tym

procesem pojawiają się problemy towarzyszące odchodzeniu od beztroski młodości.

Wszystkie te niełatwe zagadnienia wprowadził pisarz na karty książki: bądź to w formie

dyskusji toczącej się między młodzieżą harcerską, bądź też w formie przemyśleń

poszczególnych postaci. Jednym z takich trudnych problemów jest sprawa zabijania wroga; to

ona właśnie będzie spędzać sen z powiek Alka. A wyraz oczu umierającego esesmana będzie

niepokoił Rudego. W takim przeżywaniu problemów czasów okupacji też zostało

przedstawione dojrzewanie, które jest nie tylko nabywaniem odwagi, męstwa, twardości

charakteru, ale także pogłębiającą się wrażliwością moralną. Mieści się w niej poczucie

odpowiedzialności za dom rodzinny, mądrze pojęte koleżeństwo, uczciwość w ocenianiu

samego siebie. W akcję książki wplótł autor bardzo wiele interesujących dyskusji.

Prowadzone są one jeszcze z młodzieńczym zacietrzewieniem, ale zarazem z dużą ostrością w

widzeniu spraw. Jedną z najciekawszych jest rozmowa z ojcem Zośki na temat

niebezpieczeństw i wypaczeń, jakimi grozi kombatanctwo. Są też i inne: o konieczności

przebudowy charakteru Polaków, o czasach, które nadejdą po zakończeniu wojny, o etyce

walki, potrzebie samokształcenia. Stanowią one jakby drugi, głębszy nurt Kamieni na szaniec

ukazujący najpełniej motywację poczynań bohaterów. Bez niego książka stałaby się płytką,sensacyjną powieścią, choćby nawet opowiadała o tych samych ludziach i wydarzeniach.

Jednak tracąc całą aurę moralną i patriotyczną, towarzyszącą wszystkim poczynaniom

bohaterów - straciłaby swój niepowtarzalny charakter.

Właśnie pojęcie walki i służby, które w naturalny sposób realizują w codziennym

życiu Alek, Rudy i Zośka, wywodzą się z tego drugiego nurtu Kamieni na szaniec.

I tak dochodzimy do nazwania trzeciej prawdy zawartej w książce Aleksandra

Kamińskiego, tkwi w niej pewien imperatyw moralny, nakazujący splecenie osobistego życia

z losami narodu. „To poszukiwanie nowych dróg walki i służby było cechą charakterystyczną

nie tylko Buków, lecz wszystkich czynnych elementów społeczeństwa polskiego w jesieni i w

zimie" - pisze autor w drugim rozdziale Kamieni. A więc harcerze z Pomarańczarni nie

zachowują się jakoś wyjątkowo, ale tak Jak wszyscy, jak cały naród i dlatego decyzja

podjęcia walki nie jest umotywowana chęcią przeżycia przygody, lecz moralnym nakazem

chwili. Ci chłopcy, których przedstawił autor w rozdziale pierwszym, nie mogli w momencie

zagrożenia Ojczyzny zareagować inaczej, ich postępowanie było logicznym następstwem

tego, jak ich ukształtowały: dom, szkoła i harcerstwo. Nie byli wcale pokoleniem straceńców,

obca im była wszelka desperacja, czy katastroficzne nastroje. Byli prawdziwie młodzi:

potrafili się bawić uczyć, kochać, pasjonować wieloma sprawami, ale ponadto, był w nich

głęboko zakorzeniony kodeks norm moralnych.

Wiedzieli, co to znaczy patriotyzm i mieli „szczerą wolę całym życiem służyć Bogu i

Ojczyźnie", rozumieli, że rodzicom należy się szacunek, przełożonym posłuszeństwo, a

zmarłym pamięć i modlitwa. O tym nigdy nie dyskutowali - to po prostu w nich było. Są

także w Kamieniach na szaniec elementy przygody, ryzyka, niebezpieczeństwa. Jest groźny

przeciwnik, którego pokonanie wymaga odwagi i mądrości. W takim przedstawieniu wroga

tkwi także jeden z walorów książki.

Niemców nie pokazano w niej, jako głupiego, łatwego do zwyciężenia okupanta, co

jest cechą tylu książek o tematyce wojennej. Niemcy w Kamieniach są mądrzy, przebiegli i

okrutni. Przez to bohaterowie muszą działać rozważnie i mądrze.

„Przyjemnie mieć do czynienia z przeciwnikiem rzutkim i pomysłowym! Dużą

satysfakcją jest mu się nie dać, odparować, uderzyć go w czułe miejsce.

Szczególnie, gdy przeciwnik jest zbrojny w potężne środki, samemu zaś rozporządza

się tylko kredą i małą nalepką." ls Pisze Aleksander Kamiński o akcji małego sabotażu.

Walka z takim wrogiem jest poważną, męską próbą sił.

Najwięcej elementu przygody znajduje się właśnie w rozdziale W służbie Małego

Sabotażu. Pomysłowość młodzieży sprawia, że chwilami czytelnik odnosi wrażenie, że towielka harcerska gra: wymagająca odwagi, spostrzegawczości, szybkiego refleksu, sprytu i

nieco poczucia humoru. Fakt, że bohaterowie ocierają się o realne niebezpieczeństwo, dodaje

tej grze tylko atrakcyjności - ale jeszcze nie przeraża. Groza pojawi się dopiero w następnych

rozdziałach. Ale ta przygoda, która jest wciąż obecna w Kamieniach na szaniec, jest zarazem

szkołą charakterów. Właśnie przeżywając tę przygodę wawerczycy uczyli się punktualności,

posłuszeństwa, rzetelności i uczciwego stosunku do obowiązków, uczyli się i tej trudnej

prawdy, że odwagą musi kierować rozsądek. Świadomość tego stwarzała szansę powodzenia

wszelkich zamierzeń - tak efektownie wyglądających wyczynów szaroszeregowej młodzieży.

Przy pobieżnej lekturze czytelnikowi może się wydawać, że to przypadek i fantazja

decydowała o powodzeniu w rysowaniu kotwic, zrywaniu flag hitlerowskich, malowaniu

haseł na murach Warszawy. Wszystkie te akcje są prowadzone z rozmachem, pełne emocji i

znakomicie trzymają czytelnika w napięciu. Wystarczy jednak zacząć czytać nieco uważniej,

by dostrzec, jak niezwykle sumiennie Zośka planuje każdą akcję, jak stara się wyeliminować

każde, potencjalne niebezpieczeństwo, przewidzieć rozwój sytuacji. Nie osłabia to jednak

wcale dynamizmu książki, wypadki toczą się bardzo szybko, zawierają w sobie zawsze

element niespodzianki - jednak nie rządzi nimi ślepy przypadek. Jest w końcu w Kamieniach

na szaniec także stopniowanie emocji: mały sabotaż jest przygotowaniem do dywersji,

dywersja przygotowuje do odbicia Rudego, to zaś do równie dramatycznych i coraz

trudniejszych akcji, także do śmierci innych bohaterów książki. Przygotowuje zresztą

wielorako: stopniuje napięcie, bo przygoda staje się coraz bardziej niebezpieczna, ale też

bohaterowie są coraz dojrzalsi: z młodzieńczej przygody przechodzą do twardej męskiej

walki. Są pełni zapału, bawi ich mały sabotaż, ale coraz bardziej narasta w nich pragnienie

podjęcia otwartej walki z okupantem. I tak dochodzimy do akcji pod Arsenałem, która

stanowi moment zwrotny dla dalszego rozwoju wypadków. Oto odchodzą Alek i Rudy - ich

wielka gra skończyła się śmiercią, jakiś rozdział w dziejach Szarych Szeregów został

zamknięty. Ze względu na duży ładunek napięcia emocjonalnego u uczestników wydarzeń

moment odbicia Rudego posiada wszelkie cechy punktu kulminacyjnego; będą wprawdzie

później jeszcze inne akcje, inne starcia z wrogiem, po których też opłakiwać się będzie

poległych kolegów, ale będzie to jednak przede wszystkim jawna walka z Niemcami. Starcie

pod Arsenałem jest czymś innym, bo ma inny cel: nie jest rozrachunkiem, lecz ratowaniem

przyjaciela, i ten fakt stwarza specyficzny klimat, w którym jest coś z romantycznego

mierzenia sił na zamiary. Napięcie tej sceny wzrasta w momencie odwołania pierwszego

przygotowania do odbicia Janka Bytnara, by osiągnąć swój szczyt wówczas, gdy zapadnie

decyzja pozytywna. Teraz wypadki toczą się już błyskawicznie, przybliżając chwilamiKamienie na szaniec do sensacyjnej powieści, jednak bohater, którym jest teraz pewna

zbiorowość, nie posiada żadnej z cech awanturniczej postaci. Podstawowa sprawa nie zostaje

ani na moment zepchnięta na plan drugi utworu. Autor z dużym powodzeniem połączył w tej

scenie przygodę z realiami historycznymi i pogłębioną refleksją psychologiczną.

Wspomniano już o wzrastającym napięciu w czasie odwołania akcji uwolnienia więźnia. Do

tej sceny trzeba jeszcze na moment powrócić. Oto czytelnik jest już przygotowany do

ocalenia Rudego przez przyjaciół. Wszystko zostało sumiennie opracowane, a świadomość, iż

liczy się każda chwila, wywołuje wrażenie konieczności odbicia w tym momencie. I właśnie

wtedy akcja zostaje odwołana. „Tuż przed godziną przejazdu samochodu więziennego Zośka

dostaje rozkaz: rozładować akcję. Mieni się cały na twarzy, przeżywa straszliwy wstrząs.

Jest już jednak tak wyrobiony i karny, że zdejmuje ludzi z posterunków. Ledwo

skończył, ulicą przejechała więźniarka z Szucha" „. Widoczne są wówczas wielkie zmagania

wewnętrzne Zośki między pragnieniem ratowania przyjaciela a koniecznością wykonania

rozkazu. Do zrozumienia postawy Zośki czytelnik został przygotowany od pierwszych kart

książki. Harcerstwo zawsze było szkołą posłuszeństwa, Wawer zaś wzbogacił to jeszcze o

umiejętność panowania nad sobą - nawet wbrew sobie. Dlatego Zośka wie, że musi odwołać

akcję. Mimo tego jednak ani napięcie emocjonalne nie opada, ani nie mija nastrój

oczekiwania. Potem już wypadki potoczą się błyskawicznie. „Z nami to jak z lasem, Haniu.

To i tamto drzewo pada pod siekierą, a tymczasem cały las rośnie i pnie się ku górze... -

powiedział Tadeusz Zawadzki do swej siostry w jakiś czas po śmierci przyjaciela.

Pokazując młodsze pokolenie harcerzy takich, jak:

Andrzej Romocki (Morro), Janek Gutt, Jerzy Tabor (Pająk) i innych, łagodzi pisarz

tragiczną wymowę książki, kończącej się śmiercią Zośki. Wydawać by się mogło bowiem, że

odejście Alka, Zośki, Rudego, Felka Pendelskiego, i innych stworzy w Szarych Szeregach

wyrwę nie do wypełnienia, że coś się w tych, którzy pozostali, załamie i odbierze sens temu

wszystkiemu, czym żyli wcześniej. Zbyt wytrawnym był jednak Kamiński pedagogiem, by

książce dla młodzieży nadać wymowę pesymistyczną. Dlatego opowieść o „ludziach, którzy...

w życie wcielać potrafili dwa wspaniałe ideały: braterstwo i służbę" nie kończy się, lecz

urywa - tak jakby pisarz musiał odłożyć pióro, bo nadszedł znów czas działania. Pisze

wyraźnie: „Walka trwa. Trzeba przerwać tę opowieść". Przerwać, to jednak nie skończyć, bo

jeszcze nic się nie skończyło; walkę podjęli młodsi koledzy Alka, Rudego, Zośki. Ka-miński

nie zamyka więc swej książki, czyni ją otwartą, zapowiadając tym samym ciąg dalszy

wydarzeń. Gdyby jednak wcześniej nie pojawił się w Kamieniach na szaniec problem

szybkiego dorastania młodszej Pomarańczarni, gdyby nie pojawił się Andrzej Morro, takpodobny pod pewnymi względami do Tadeusza Zawadzkiego, to wówczas wraz ze śmiercią

głównych bohaterów akcja zamykałaby się nieodwołalnie. Ten proces szybkiego dorastania

ludzi został zarysowany w Kamieniach bardzo wcześnie. Na oczach czytelnika, niemal od

pierwszych kart książki, rośnie młodsza Pomarańczarnia, a ci, którzy dochodzą z zewnątrz (na

przykład Andrzej Morro z PETu), szybko się wtapiają w jej szeregi.

W bardzo pięknym porównaniu Szarych Szeregów z rosnącym lasem uchwycone

zostało to zjawisko nadzwyczaj trafnie. Jest to głęboka i niebanalna refleksja dotycząca

wartości nieprzemijających, ponadczasowych, które nie przepadają nawet wówczas, gdy ginie

człowiek, który nosił je w sobie; podejmują je natychmiast młodsi, ukształtowani przez

system tych samych wartości i ideałów. Problem ten sięga zresztą jeszcze w dalszą

przyszłość. Zmarli żyli jeszcze długo w wiernej pamięci przyjaciół, ich imiona nosiły

harcerskie bataliony walczące w Powstaniu Warszawskim. Dalsze życie zapewniła im

literatura, dzięki książce Aleksandra Kamińskiego pokolenie „późnych wnuków" wybiera

Zośkę, Rudego, Alka jako bohaterów drużyn harcerskich. Siła sugestii pisarskiej sprawiła, że

postacie bohaterów Kamieni na szaniec jakby wyszły z książki i rozpoczęły nowe życie.

Książka utrwaliła czas i ludzi, uratowała ich od zapomnienia. Las, o którym mówił

Zośka do swej siostry, jest wciąż żywy i zielony.

Kamienie na szaniec należą do literatury faktu; beletryzacja ma w nich charakter

bardzo subtelny, a głównym celem pisarza jest stworzenie wiarygodnej relacji o ludziach i

wydarzeniach prawdziwych. Ten typ literatury rozwinął się bardzo bujnie po wojnie, stając

się trwałym dokumentem swoich czasów. Książka Kamińskiego łączy w sobie elementy

opowieści reportażowej i harcerskiej gawędy.

Reportażowość uwidacznia się w dążeniu do stworzenia bardzo szczegółowo

udokumentowanej relacji o warszawskich Szarych Szeregach. Autor pisze prawie wyłącznie o

ludziach, których znał osobiście, i o wydarzeniach, w których osobiście uczestniczył, bądź też

znał z opowiadań wiarygodnych świadków.

Wprowadził jednak dość rozwinięty komentarz narratora, obszerne charakterystyki

psychologiczne bohaterów, łącząc w ten sposób techniki reportażowe z narracją literacką.

Książka pisana była na gorąco, bezpośrednio pod wpływem przeżytych wypadków, bez

dystansu wobec opisywanych wydarzeń. To zadecydowało, że jest ona jednak czymś więcej

niż opowieścią reportażową. Aleksander Kamiński tkwił w samym środku spraw, które

opisywał, i z tej sytuacji wyniknął ton żarliwego zaangażowania emocjonalnego, który

wywiera na czytelniku tak silne wrażenie.

Przypomnijmy, jak zaczynają się Kamienie na szaniec:„Posłuchajcie opowiadania o Alku, Rudym, Zośce i kilku innych cudownych ludziach,

o niezapomnianych czasach 1939- 1943 roku, o czasach bohaterstwa i grozy. Posłuchajcie

opowiadania o ludziach, którzy w tych niesamowitych latach potrafili żyć pełnią życia,

których czyny i rozmach wycisnęły piętno na stolicy oraz rozeszły się echem po kraju. Autor

pisze wyraźnie: „posłuchajcie", a nie przeczytajcie, tak jakby mówił do słuchacza, a nie pisał

dla czytelnika. To bardzo istotna sprawa a nie kwestia przypadku. Otóż pierwsza wersja

książki była - rzec by można - wersją mówioną. I tu trzeba powrócić do genezy Kamieni na

szaniec. Autor książki mieszkał przez całą okupację w Warszawie, a jego rodzina przebywała

pod Warszawą. W maju 1943 roku przyjechał autor Antka Cwaniaka do rodziny

przebywającej wówczas w Żbikowie, był bardzo poruszony i poprosił żonę, aby siadła do

pisania. Chciał, aby pisała ręcznie, był w takim stanie psychicznym, że nie chciał skorzystać z

maszyny do pisania, choć stała na oknie.

Mówił urywkami, spacerując po pokoju, czasem słowa przychodziły mu z trudnością.

Trwało to dwa dni, później Kamiński zabrał rękopis i pojechał do Warszawy - w lipcu

ukazały się Kamienie na szaniec. Było to coś więcej niż zwyczajne dyktowanie: w autorze

książka już widocznie dojrzała i została nawet w szczegółach przemyślana, skoro mógł z

pamięci dyktować ją przez kilka godzin, a zarazem obserwować wrażenie, jakie wywiera na

piszącej. Wrażenie było bardzo silne i w ten sposób od razu sprawdzała się celowość wyboru

takiej właśnie formy. „Posłuchajcie"... tak przecież zaczyna się gawęda, a gawęd harcerskich

wygłosił Aleksander Kamiński w swym życiu bardzo wiele, był mistrzem tej formy, posiadał

ogromną łatwość nawiązywania kontaktu ze słuchaczami. Znać to właśnie w przytoczonym

powyżej zdaniu otwierającym książkę; takich bezpośrednich odwołań znajdziemy zresztą w

niej więcej. Pisarz bardzo swobodnie przechodzi od jednej informacji do drugiej, język bliski

jest mówionemu, z bogatego tła opowieści wyłaniają się postaci i zdarzenia, jakby wypływały

ze wspomnień o dniu wczorajszym o przeszłości, która graniczy jeszcze z teraźniejszością.

Pozostały zresztą w książce także inne ślady takiej sytuacji językowej: a więc dialogi

prowadzone w mowie potocznej, uwarunkowane konkretną sytuacją mówienia, czasem

pewna skrótowość wypowiedzi, czasem powtórzenia nie mające stylistycznego uzasadnienia.

Autor bardzo umiejętnie oscyluje pomiędzy lapidarnością a rozciągliwością toku

opowiadania. Raz ogranicza się do zwartej, krótkiej informacji, świadom tego, że czytelnik

dobrze rozumie, o co chodzi, kiedy indziej drobiazgowo opisuje, zwłaszcza konkrety.

Wytwarza to swoistą dynamikę narracyjną, tak ważną dla utrzymania w napięciu uwagi

odbiorcy. Autor operuje także bardzo umiejętnie nastrojami: żart jest zawsze powściągliwy,

patos dyskretny. Trzykrotnie opisuje Kamiński śmierć bohaterów, którzy stali się już bliscyczytelnikowi, nie powtarza się w tych opisach ani raz; każde odejście jest inne, podobnie jest

przy opisach akcji dywersyjnych czy sabotażowych. Są też sceny w Kamieniach

przypominające zupełnie kadry z filmu. Dzieje się tak przeważnie wówczas, gdy autor

zmienia czas narracji, na przykład z przeszłego przechodzi w czas teraźniejszy, wówczas na

chwilę zatrzymuje się akcja, a autor kreśli obraz - choć nierozerwalnie związany z fabułą

książki - to jednak rządzący się własnymi prawami i mogący istnieć oddzielnie. Takim

obrazem kończy też Aleksander Kamiński swą książkę. Jest to obraz śmierci Zośki - scena

jakby namalowana: skondensowanie ruchu, barw, kształtów, różnych rodzajów zdań: od

napięcia, towarzyszącego początkowi ataku, poprzez narastający bitewny zgiełk - aż do

ostatecznego uspokojenia, i odejścia Zośki na wieczną wartę. W tym momencie narrator znów

zmienia czas: „Bezsilne, omdlałe ciało osuwa się spod ściany ku ziemi..." - tak zamyka się

teraźniejszość. Zdanie następne: „Zdobycie posterunku żandarmerii w Sieczychach było

jednym z najpiękniejszych zwycięstw Zośki" - narzuca już do opisanych wydarzeń dystans,

słowo „było" odsuwa wydarzenia w przeszłość. Umiejętne operowanie czasem daje w

Kamieniach na szaniec znakomite efekty w wywoływaniu nastroju, pogłębia ekspresję

opisywanych scen. Ostatnie zdania książki są utrzymane w czasie teraźniejszym, bo przecież -

jak już wspomniano: „Walka trwa". „Opowieść, o wspaniałych ideałach Braterstwa i Służby,

o ludziach, którzy potrafią pięknie umierać i Pięknie Żyć" - takie zakończenie książki

sprawia, że jest ona jednak - mimo śmierci bohaterów - wychylona ku życiu, nie jest więc

epitafium dla zmarłych, lecz pamiątką dla żywych. Wielotysięczne nakłady Kamieni na

szaniec zawsze błyskawicznie znikają z półek księgarskich. Książka cieszy się niesłabnącą

popularnością wśród kolejnych pokoleń młodych czytelników. Młodsi szukają w niej przede

wszystkim sensacyjnej akcji, starsi wzorów osobowościowych. Powracają wielokrotnie do

niej dzieci i młodzież na różnych etapach czytelniczej edukacji. Przed wszystkimi atakami

krytyki, zarzucającej jej w latach pięćdziesiątych słabość ideologiczną oraz idealizowanie

postaci, książka obroniła się sama. Nie zaszkodziła jej też dziesięcioletnia nieobecność na

półkach księgarskich w okresie 1946-1956.

Dzisiaj Kamienie na szaniec uznawane są już powszechnie przez krytykę literacką za

klasykę, za najlepszą książkę dla młodzieży o tematyce wojennej. Przyznają to wszyscy

badacze literatury dla dzieci i młodzieży, by przywołać tylko nazwiska Krystyny

Kuliczkowskiej, Zbigniewa J. Białka i Stanisława Fryciego. Także w opinii historyków

książka ta stanowi pozycję o doniosłym znaczeniu. Tomasz Strzembosz - znawca lat 1939-

1945 bardzo wybitny - zauważył, że Kamienie na szaniec „to zarazem pierwsze historyczne

opracowanie, próba świadectwa, dydaktyczna opowieść dla współczesnych i dla potomnychoraz osobista relacja, dokument historyczny (dokument świadomości i dokument epoki),

żarliwe wyznanie dopiero co przeżytej prawdy o ludziach". Stworzyły one fakt

psychologiczny, który wycisnął piętno na wszystkich, którzy później pisali o Szarych

Szeregach; narzuciły model wyobraźni zbiorowej i sposób wartościowania. Potwierdza to

reakcja czytelnicza na każde nowe wydanie książki, tarcze szkolne, kwiaty i harcerskie chusty

na grobach Alka, Rudego i Zośki, a także coroczne zloty drużyn i szczepów im. Szarych

Szeregów w rocznicę wydarzeń pod Arsenałem. Nie byłoby tego wszystkiego, gdyby

Aleksander Kamiński nie napisał Kamieni na szaniec.